حمام‌های سنتی؛ حافظ سلامت، عامل درمان

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری،دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

2 عضو هیئت علمی پردیس هنرهای زیبا

3 استادیار گروه پزشکی، دانشکده طب سنتی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی، کرمان، ایران

چکیده

بناهای تاریخی و عام‌المنفعه ایران بخشی افتخارآمیز از هنر معماری ایران و نیز زبان گویایی از فرهنگ غنی ایرانی حاکم بر آن هستند؛ یکی از این بناها حمام‌های سنتی است. حمام‌ها یکی از زیباترین، مردم‌وارترین، فنی‌ترین و متنوع‌ترین فضاها هستند که متأسفانه در کتب و مقالات ارایه‌شده پیرامون حمام، بیشتر جنبه اجتماعی و فرهنگی آن موردتوجه بوده و جنبه بهداشتی- درمانی آن و رابطه کالبد بنا با انسان کمتر موردتوجه قرارگرفته است. بنابراین هدف پژوهش این است که با رجوع به متون طب سنتی ایران به رابطه عناصر و اندام‌های حمام با سلامتی انسان و شکل‌گیری حمام درگرو تعادل ارکان اربعه (آب، باد، خاک و آتش)، مزاج و اخلاط (سودا، صفرا، بلغم، دم) بپردازد. طرح اصلی پژوهش بر این اساس شکل می‌گیرد که تأثیرپذیری شکل، ساختار و عناصر حمام‌های سنتی از انسان و تأثیرگذاری فاکتورهای طراحی حمام بر انسان را مورد تجزیه‌ و تحلیل قرار دهد. تحقیق با این نظریه که نظام سلسله مراتبی در حمام از دستورات خاص طبی پیروی کرده، در پی بررسی این فرضیه است که معماری حمام‌های سنتی در راستای دو شاخه طب جسمانی و روحانی شکل گرفته که علاوه بر انطباق با ارکان و امزجه، در راستای تعادل اخلاط و ارواح انسان طراحی می‌شده است. این نشان دهنده ارتباط بین معماران و طبیبان است. این تحقیق در راستای بررسی فرضیه بر پایه روشی توصیفی و تحلیلی و با شهادت بر اینکه معماری به‌مثابه مکان زندگی انسان و امتداد وجودی اوست، با نگاهی به ‌سلامتی او، کیفیت معماری را تبیین می‌کند. نتایج پژوهش بر این نکته صحه می‌گذارد که بین شکل و ساختار و عناصر حمام‌های سنتی و انسان رابطه دوسویه وجود داشته است.
 هدف این رابطه ایجاد محیطی متناسب با طبیعت انسان برای سلامتی جسم، روح و روان است و آن را می‌توان با بررسی معماری حمام‌های سنتیو استناد به مطالب ذکرشده در کتب طب سنتی ایران مشاهده کرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Traditional Baths; The Preservative of Health, The Factor of Cure

نویسندگان [English]

  • Vahideh Rahimi mehr 1
  • Heshmatollah Motedayen 2
  • Mehrzad Mehrbani 3
1
2
3
چکیده [English]

Historical and beneficial buildings in Iran are honorable parts of Iranian architecture and also an expressive language of the rich culture dominated in Iran. One kind of these buildings are traditional baths. Baths are amongst the most beautiful, public, technical and various environments. Unfortunately, however, its social and cultural aspects have been more considered in books and articles than its hygiene –Therapy ones, and the relationship between the body of the building and human has been focused less; hence the aim of this study referring to Iranian traditional medicine texts is to discuss the relationship between elements and organs of the bath and human’s health and the formation of the bath due to four elements (water, wind, earth and fire), temperaments and humors (melancholia, bile, phlegm and blood). The main purpose of the study is to analyze the influence of shape, structure and elements of traditional baths from human and the influential designing factors of these kinds of baths on human. On the base of the theory discussed in this article, designing baths has been on the foundation of traditional medicine, and the elements and organs of the bath used to be designed to influence on human’s temperament and soul in order to keep his health and cure him. The research, with this theory that the hierarchy system in bath follows specific medical instructions, goes on to study this assumption expresses that architecture in traditional baths has been formed regarding to two medical branches, physical and spiritual, that beside matching with the four elements and temperaments, has been designed to make balance between human’s humor and spirit, and also it shows the relationship between architects and physicians.
This study aims to examine the theory on the basis of descriptive and analytical method, and to explain the quality of architecture by considering the human hygiene and certifying that architecture is human’s home and his existence survival. The result of the study focuses on this point that there is a mutual relationship between the shape, structure and elements of human and those of traditional baths that the purpose of the relationship is to create a suitable environment with human nature for your body, soul and psyche and it can be observed in studying the architecture of traditional baths and referring to the mentioned points in Iranian traditional medicine texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Traditional baths’ architecture
  • Health
  • Humors
  • Spiritual Medicine
  • Iranian traditional medicine

مراجع

• ابن‌ابی‌اصیبعه، احمد بن قاسم. 1386. عیون الانباء فی طبقات الاطباء. چاپ اول. ت : جعفر غضبان. تهران : دانشگاه علوم پزشکی ایران.
• ابن بطلان بغدادی، مختار بن حسن. 1366. تقویم‌الصحه. تصحیح : غلامحسین یوسفی. 1366. تهران : انتشارات علمی و فرهنگی.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. 1386. حفظ‌الصحه. چاپ اول. ت : سید حسین رضوی و منصوره عرب. تهران : کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. 1390. دفع مضار الکلیه عن الأبدان الأنسانیه. 1388. ت : ناشناس. تصحیح : علیرضا عباسیان، تهران : المعی.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله.1363. قانون. جلد 1. ت : عبدالرحمن شرفکندی (هه‌ژار). 1390. تهران : سروش.
• ابن‌هبل، علی بن احمد. 1320. المختارات فی الطب. جلد اول. چاپ اول. حیدرآباد دکن : مطبعه جمعیه دایره المعارف العثمانیه.
• ابوسهل مسیحی، عیسی بن یحیی. 1378. کتاب المائه فی الطب. حققه و قدم له فلوریال سناغوستان. دمشق : المعهد الفرنسی بدمشق.
• ابوزید، احمد بن سهل بلخی. 1381. مصالح الأبدان و الأنفس. تحقیق و دراسه المحمود المصری. قاهره : المکتب الاقلیمی لشرق المتوسط، معهد المخطوطات العربیه.
• اردلان. نادر و بختیار. لاله. 1390. حس وحدت (نقش سنت در معماری ایرانی). ت : ونداد جلیلی. تهران : علم معمار رویال.
• ارزانی دهلوی، محمداکبرشاه. 1391. مفرّح‌القلوب (شرح قانونچه چغمینی). جلد سوم. چاپ اول. تصحیح علمی و انتقادی : اسماعیل ناظم و محسن باغبانی. تهران : انتشارات المعی.
• استنوی، اندرو. 1383. دایره المعارف شفا؛32 روش درمانی نامتعارف. چاپ اول. ت : پرویز پهلوان. تهران : یاهو.
• اصفهانی، محمدمهدی. 1384. آیین تندرستی. چاپ اول. تهران : اداره ارتباطات و آموزش سلامت معاونت سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
• الغزولی، علاء الدین علی بن عبدالله. 1261. من مطالع البدر فی منازل السرور. جلد دوم. چاپ اول. قاهره : مطبعه اداره الوطن.
• اولمان، مانفرد. 1383. طب اسلامی. چاپ اول. ت : فریدون بدره‌ای. تهران : توس.
• اهوازی، علی بن عباس. 1387. کامل الصناعه فی الطب، قم : احیاء طب طبیعی.
• بی. نام.حدود العالم من مشرق الی مغرب. 1362. به کوشش منوچهر ستوده. تهران : طهوری.
• پوردیهیمی، شهرام. 1387. تأثیر نور روز بر انسان، فرآیند ادراکی و زیست‌شناسی- روانی روشنایی روز. دو فصلنامه صفه، 17(46): 75-67.
• پیرنیا، محمد کریم. 1389. معماری ایرانی. تدوین غلامحسین معماریان. تهران : سروش دانش.
• پیرنیا، محمد کریم. 1386. آشنایی با معماری اسلامی ایران (ساختمان‌های درون‌شهری و برون‌شهری). تدوین غلامحسین معماریان. تهران : سروش دانش.
• ترابی. زهره و میرلو، محسن. 1394. تأثیرات مبانی طب سنتی در طراحی معماری حمام‌های عمومی سنتی ایران. اردبیل: اولین کنگره بین‌المللی زمین، فضا و انرژی پاک. دانشگاه محقق اردبیلی.  قابل بازیابی از : https://www.civilica.com/Paper-ATTITTDE01-
• جرجانی، سید اسماعیل. 1377. ذخیره خوارزمشاهی. جلد 1. با کوشش دکتر علی‌اکبر ولایتی و دکتر محمود نجم‌آبادی. تهران : انتشارات اطلاعات.
• جرجانی، سید اسماعیل. 1393. ذخیره خوارزمشاهی. جلد 2. مقدمه و تصحیح و تعلیقات حسین علینقی با همکاری هادی نژاد فلاح. زیر نظر یوسف بیگ باباپور. تهران : سفیر اردهال.
• خدادادیان، اردشیر. 1356. پزشکی و روش‌های بهداشتی درمانی در ایران باستان، مجله هنر و مردم، 15 (78-177): 64-63.
• داداشی، ایرج. 1392. رویکرد سنت‌گرایان به هنر اسلامی، مجموعه مقالات و درس گفتارها؛ جستارهایی در چیستی هنر اسلامی. با اهتمام هادی ربیعی. تهران : موسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
• دمشقی، مسیح بن حکم. 1388. الرساله الهارونیه. جلد 1. تهران : موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران.
• رازی، محمد بن زکریا. 1365. المنصوری فی الطب. شرح و تحقیق حازم بکری صدیقی. کویت : معهد المخطوطات العربیه؛ المنظمه العربیه للترب.
­­• رازی، محمد بن زکریا. 1384. بهداشت روانی (طب روحانی). چاپ اول. ت : جمعی از استادان حوزه علمیه قم و دانشگاه الزهرا، تهران: انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران.
­­
• رازی، محمد بن زکریا. 1384. المرشدا و الفصول. پژوهش البیر زکی اسکندر. ت : محمدابراهیم ذاکر. تهران : دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران.
• رضوی برقعی، سید حسین. 1388. معماری حمام در متون طب کهن و مقدمه رساله دلاکیه. مجله گلستان هنر، (15): 70-64.
• زهراوی، ابوالقاسم خلف بن عباس. 1382. التصریف لمن عجز عن التألیف. ت: صبحی محمود حمامی. کویت : موسسه الکویت للتقدم العلمی.
• ساوجی، موسی بن علیرضا. 1391. حفظ‌الصحه و سیاست‌المدن. چاپ اول. تصحیح وجیهه پناهی. تهران : نشر المعی.
• شاهچراغی. آزاده و بندرآباد. علیرضا. 1390. محاط در محیط؛ کاربرد روانشناسی محیطی در معماری و شهرسازی. چاپ اول. تهران : سازمان جهاد دانشگاهی تهران.
• شرفکندی، عبدالرحمن. 1363. قانون. جلد 1. 1390. تهران: سروش.
• شمس، صادق. 1388. جلوه‌هایی از هنر معماری ایران‌زمین. چاپ اول. تهران : علم و دانش؛ نوآوران دانشگاه پارسه.
• طاهباز، منصوره. 1392. دانش اقلیمی، طراحی معماری. تهران : دانشگاه شهید بهشتی.
• عقیلی شیرازی، سید محمدحسین. 1386. خلاصه‌الحکمه. 1385. تهران : انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل.
• عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر. 1364. قابوس‌نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران : انتشارات علمی و فرهنگی.
• فخار تهرانی، فرهاد. 1389. حمام‌ها، کتاب معماری ایران دوره اسلامی. گردآوری محمد یوسف کیانی، تهران : سمت.
• قبادیان، وحید. 1377. بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، چاپ اول. تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
• کرمانی، محمد کریم‌خان بن ابراهیم. 1387. رساله دلاکیه. چاپ اول. تهران : موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران.
• کولکارنی، وی. ام. 1387. آب‌درمانی (هیدروپاتی): پیشگیری و درمان بیماری‌ها با آب. ت : حمیدرضا ورمزیار. تهران : نسل نواندیش.
• کیانی، کاظم. 1390. مزاج شناسی و شناخت طبایع. تبریز : زر قلم.
• گیلانی (ملک الاطبا رشتی)، محمدکاظم بن محمد. 1393. حفظ‌الصحه ناصری. تصحیح رسول چوپانی. تهران : انتشارات طب سنتی ایران.
• لطفی. علیرضا و مسجدی. حسین. 1392. فرهنگ‌واره گرمابه. چاپ اول. تهران : کتاب آبان.
• مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. 1384. حلیه‌المتقین. قم : مسجد مقدس جمکران.
• مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی.1330. بحارالانوار. جلد62. بیروت : مؤسسه الوفا.
• مخلصی، محمدعلی. 1382. تزیینات و آرایه حمام. مجله کتاب ماه هنر، (58 و 57): 114-106.
• مهجور، فیروز. 1382. حمام در شهرهای ایران- اسلامی، کتاب ماه هنر، (58 و 57): 66-60.
• عبدالله زاده، محمدمهدی. 1394. معماری طبایع : تبیین رویکردی درباره نسبت انسان و محیط مصنوع بر مبنای چهارگانه‌ها. مجله علمی- پژوهشی مطالعات معماری ایران، (8): 156-137.
• میراب‌زاده اردکانی و همکاران. 1389. امور طبیعیه و ارکان در مکتب طب ایرانی، مجله طب سنتی ایران و اسلام، 1 (4): 322-315.
• ناصرالحکماء، میرزا علی‌خان.1390. حفظ صحت. تصحیح : ناصر رضایی‌پور. چاپ اول. تهران : انتشارات طب سنتی ایران.
• ناصری. محسن و همکاران.  1392. مروری بر کلیات طب سنتی ایران. چاپ اول. تهران : انتشارات طب سنتی ایران.
• نجم‌آبادی، محمود. 1366. تاریخ طب در ایران (از ظهور اسلام تا دوران مغول). چاپ اول. تهران : دانشگاه تهران.
• نجم‌آبادی، محمود. 1371. مؤلفات و مصنفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی. تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
• هاشمی. مسعود و همکاران. 1393. واکاوی اصول طبی؛ بعد پنهان در معماری حمام‌های ایران. تهران: مجموعه مقالات اولین کنگره بین‌المللی افق‌های جدید در معماری و شهرسازی.
• Aripin, S. (2006). Healing architecture: A Study On The Physical Aspects Of Healing Environment In Hospital Design. Paper presented at the 40th Annual Conference of the Architectural Science Association (ANZAScA). Adelaide: Australia, (22 – 25): 342 - 349.
• Bilotta, E., & Evans, G.W. (2013). Environmental stress. In L. Steg,A.E. van Den Berg & J.L.M. de Groot (Eds.). Environmental Psychology. London: Wiley.
• CABE. (2004). The role of hospital design in the recruitment retention and performance of NHS nurses in England Executive summary. Available from: www.cabe.org.uk/publications. accessed 3 June 2016.
• Hartig, T. Staats, H. (2003). Guest Editors’ introduction: Restorative environments. Journal of Environmental Psychology, (23): 103–107.
• Heerwagen, J. H. (1990). The Psychological Aspects Of Windows And Window Design. In R. I. Selby, K. H. Anthony, J. Choi, & B. Orland (Eds.), Proceedings of the 21st annual conference of the environmental design research association Oklahoma City, OK: EDRA.
• Herzog, T. R. (1985). A cognitive analysis of preference for waterscapes. Journal of Environmental Psychology, (5): 225–241.
• Horsburgh, CR. Jr. (1995). Healing by design. The New England Journal of Medicine, (333): 735 - 740.
• Jones, P. B. (2002). Rewarding experiences. The Architectural Review, 211(1261), 62.
• Kaplan, S, (1995). The restorative benefits of nature: toward an integrative frame-work. J. Environ. Psycho, (15):169–182.
• Kyriacou. (2011). A Holistic, Organic Healing approach to Designing Buildings and Healthy Spaces. Available from: http://www.kyriacou.com/architecture.html
• Lawson, B. (2002). Healing architecture. The Architectural Review, 211(1261): 72-75.
• Lawson, B. (2010). Healing architecture. Arts & Health, 2 (2): 95–108.
• Rose, E. (2012). Encountering place: a psychoanalytic approach for understanding how therapeutic landscapes benefit health and wellbeing. Health Place, 18 (2012):1381–1387.
• Velarde, M.D., Fry, G. & Tveit, M. (2007). Health effects of viewing landscapes – Landscape types in environmental psychology. Science Direct. Urban Forestry & Urban Greening, (6):199–212.
باغ نظر
دوره 14، شماره 50
مرداد 1396
صفحه 23-38

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار