بن‌مایه‌های کهن اسطوره ضحاک در ایران بر‌اساس نقوش روی مهر دوره عیلامی(هزاره سوم قبل از میلاد)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه سمنان، دانشکده هنر، گروه پژوهش هنر

چکیده

هنر ایران از دیر باز متضمن نقش‌های ترکیبی فراوان از موجودات تخیلی  بوده که در عین زیبایی به پشتوانه باورهای عمیقی شکل گرفته و بیان کننده اعتقادات آیینی، داستان‌ها و اساطیر ایرانی بوده‌اند. درطی قرن‌ها نه تنها خود نقش‌مایه بلکه بخش عمده‌ای از باورهای مؤثر در شکل‌گیری آن نقش‌مایه به‌ این‌ ترتیب دچار تغییرات متعددی شده است. شاهنامه فردوسی به عنوان مخزن بخش عمده‌ای از اساطیر ایران از اهمیت به سزایی برخوردار است. این نکته که داستان‌های شاهنامه بر‌اساس متون کهن شکل گرفته‌اند تقریباً مورد قبول اغلب محققان است. یکی از داستان‌های بسیار تأثیرگذار شاهنامه داستان ضحاک یا انسان ماردوش است. بر‌اساس‌ مدارک موجود انسان ماردوش موجودی است که از گذشته‌های دور در باورهای مردم ایران شکل گرفته و نمونه‌های آن را می‌توان بر روی سه مهر به دست آمده از شوش، تپه یحیی و تپه شهداد مشاهده ‌کرد. این نقش‌مایه که توسط باستان شناسان در حدود 2200-2400 قبل از میلاد تاریخ‌گذاری شده است در دو منطقه ایران و بین‌النهرین دارای نقاط اشتراک فراوانی بوده است. تحقیق حاضر با استفاده از روش مطالعه اسنادی انجام شده است و با بررسی نقش کهن انسان ماردوش روی این سه مهر به بررسی ارتباط آنها با داستان ضحاک در شاهنامه می‌پردازد. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که گونه‌هایی از داستان انسان ماردوش در دوران کهن رایج بوده و در طول زمان با اساطیر دیگر تلفیق شده به داستان ضحاک ماردوش در شاهنامه تبدیل شده است. می‌توان نشانه‌هایی از خدایان جهان‌مردگان در بین‌النهرین و همچنین اینشوشیناک، خدای عیلامی را در شخصیت انسان ماردوش پیدا ‌کرد. ضحاک نیز با روایت دگرگون شده‌ای برخی این نشانه‌های کهن  را با خود دارد : همچون خشم و خرابی، بدعهدی و فرمانروای مردگان بودن را.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Configuring the Roots of Zahak Myth according to the Elamites’ Cylinder Seals (3rd Millennium B.C.)

نویسنده [English]

  • Bita Mesbah
Assistant Professor,Faculty member, Art School,Semnan University
چکیده [English]

What is different about Iranian art is the use of hybrid motifs which is a characteristic of the Iranian art. The hybrid forms show the impact of the mythological beliefs. These beliefs also have changed a lot so it is hard to recognize the exact meaning of these motifs. Shahnama is the source of great myths in Iran and is the main source for tracing myths between the Islamic periods and the mythological beliefs before Islam. This research is based on studying the snake-man which is known as Zahak in Shahnama. The research focuses on three cylinder seals (the impressions found) which show the snake-man. These cylinder seals were found in Susa, Tepe Yahya and Tepe Shahdad. All three date back to the third millennium B.C. The snake-man which has two snake or dragons on the shoulders was well-known in Iran and Mesopotamia. The god of the dead is basically showed by this motif in Mesopotamia. Especially, Ningišzida is a Mesopotamian deity of the underworld. His name in Sumerian is translated as "the lord of the good tree". The city of Lagash had a temple dedicated to Ningišzida, and Gudea, patesi of Lagash in the 21st century BC, was one of his devotees. Moreover, what is so different about the Susa seal is the scene which shows a man flying to the sky. This reminds the myth of Etana in Mesopotamia. The results of this study show that a of myth was known in Iran during the 3rd millennium which may reflect some influences of Etana myth and the myths related to the snake-man known as Zahak in Shahnama. Although there is not much known about the Elamites’ gods, Inshûshinak ,the  great Elamite god, may be more connected to this motif than other deities in Iran because he is also best known for his reliance to the dead bodies and underworld. What is so interesting is that the most outstanding characteristic of Zahak is connected to his power of death through killing the young men in his myth. So the study believes that the man with snakes on his shoulders has been the god of underworld and death in the history.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Snake-man
  • Zahak
  • Shahnama
  • Mesopotamia
  • Etana
آم‍وزگ‍ار ی‍گ‍ان‍ه‌، ژال‍ه‌. 1381. ت‍اری‍خ‌ اس‍اطی‍ری‌ ای‍ران‌. ت‍ه‍ران‌ : س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍ع‍ه‌ و ت‍دوی‍ن‌ ک‍ت‍ب‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه‌‍‌ه‍ا (س‍م‍ت).
اسکالونه، انریکو .1387. تمدن جیرفت در شوش. مجموعه مقالات نخستین همایش بین المللی تمدن‌ حوزه هلیل : جیرفت. کرمان : سازمان میراث فرهنگی کشور.
ب‍ل‍ک،‌ ج‍رم‍ی، گ‍ری‍ن، آن‍ت‍ون‍ی‌.1383. ف‍ره‍ن‍گ‍ن‍ام‍ه‌ خ‍دای‍ان‌، دی‍وان‌ و ن‍م‍اده‍ای‌ ب‍ی‍ن‌ال‍ن‍ه‍ری‍ن‌ ب‍اس‍ت‍ان‌. ت‌ : پ‍ی‍م‍ان‌ م‍ت‍ی‍ن‌. ت‍ه‍ران ‌: ام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر‏‫‏‏.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
ب‍ه‍ار، م‍ه‍رداد. 1375 . پ‍ژوه‍ش‍ی‌ در اس‍اطی‍ر ای‍ران. ت‍ه‍ران ‌: آگ‍اه‌‏‫.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
پرادا، ایدت.1383. هنر ایران باستان (تمدن های پیش از اسلام). ت : یوسف مجیدزاد. تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
پورداوود، ابراهیم 1394. اوستا : ج1 :گاثاها، ج2-یشتها، ج3 : یسنا، ج4-وندیداد. تهران: نگاه.
روحانی، مسعود و قنبری کناری، فاطمه.1391. مقایسه شخصیت ضحاک در شاهنامه، مینوی خرد و روایت پهلوی. مطالعات ایرانی، (21) : 152-147
پ‍لاس‍ع‍ی‍دی‌، ک‍ت‍ای‍ون‌.1381. ن‍ق‍ش‌ م‍ار در ف‍ره‍ن‍گ‌ و ت‍م‍دن‌ عیلام‌. پایان نامه جهت اخذ مدرک کارشناسی ارشد باستان شناسی. دان‍ش‍گ‍اه‌ آزاد اس‍لام‍ی. واح‍د ت‍ه‍ران‌ م‍رک‍ز.
پیتمن، هالی .1387. هنر مهرسازی درکنار صندل : خدایان، فرمانروایان و پیوند از طریق ازدواج. مجموعه مقالات نخستین همایش بین المللی تمدن حوزه هلیل : جیرفت. کرمان : سازمان میراث فرهنگی کشور .
دادگی، فرنبغ. 1395. بندهش. ت : مهرداد بهار.تهران : نشر توس.
رض‍ی، ه‍اش‍م‌.1381. دان‍ش‍ن‍ام‍ه‌ ای‍ران‌ ب‍اس‍ت‍ان‌ : ع‍ص‍ر اوس‍ت‍ای‍ی‌ ت‍ا پ‍ای‍ان‌ دوران‌ س‍اس‍ان‍ی‍ان‌. ت‍ه‍ران ‌: س‍خ‍ن‌.
شایگان فر، حمیدرضا.1380. نقد ادبی. تهران : انتشارات دستان.
صراف، محمدرحیم.1387. مذهب قوم عیلام. تهران : سمت.
فردوسی، ابوالقاسم. 1361. شاهنامه. ویراست : محمد دبیرسیاقی.تهران : موسسه مطبوعات علمی.
قائمی، فرزاد.1391‌. اسطوره نبرد مهر و گاو نخستین و ارتباط آن با نماد گرزگاوسر. ادب پژوهی، (21) :110-89 .
گوندولین، لیک. 1389. فرهنگ اساطیر شرق باستان. ت : رقیه بهزادی.1389. تهران : طهوری.
مظفری، علی و زارعی، علی‌اصغر.1392. ضحاک و بین‌النهرین. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، (33) : 115-87.
مورتگات، آنتوان.1377. هنر بین‌النهرین باستان. ت : زهرا باستی و محمد رحیم صراف. تهران : سمت.
م‍ج‍ی‍دزاده‌، ی‍وس‍ف‌.1379 . ت‍اری‍خ‌ و ت‍م‍دن‌ ب‍ی‍ن‌ال‍ن‍ه‍ری‍ن. ت‍ه‍ران ‌: م‍رک‍ز ن‍ش‍ر دان‍ش‍گ‍اه‍ی‌ .
مهرآفرین، رضا، طاووسی، محمود.1385 . دیرینه شناسی اسطوره ضحاک. پژوهشنامه ادب غنایی، (6): 27-15 .
ه‍ی‍ن‍ت‍س، ‌وال‍ت‍ر.1371 . دن‍ی‍ای‌ گ‍م‍ش‍ده‌ ع‍ی‍لام‌. ت : ف‍ی‍روز ف‍ی‍روزن‍ی‍ا. ت‍ه‍ران ‌: ش‍رک‍ت‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی .
ه‍ی‍ن‍ت‍س، ‌وال‍ت‍ر. 1367. روایت پهلوی. ت : مهشید میرفخرایی. تهران : پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
Frankfort, H. (1970).The Art and Architecture of the Ancient Orient. Hormondsworth‬: ‎Penguin Books‬.
Jacobsen, T. ‬‭ (1970). The Treasures of Darkness: a History of Mesopotamian Religion. New Haven‫‭: ‎Yale University Press‬‏‫‬‭. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
Koning, F.W. (1923).Corpus Inscriptionum Elamicarum Die Altelamischen Texte. Hanover:Taflen.
Porada, E. (‎1965‬‏‫‭).The Art of Ancient Iran: Pre -Islamic Cultures. New York: Wilkinson ‎Crown Publishers.
Oppenhiem, A. L. (1972). Ancient Mesopotamia. Chicago, IL: University of Chicago Press.
Hinz, W. (1992). The Lost World of Elam: Re-Creation of a Vanished Civilization. London: Cambridge University Press.